CÁI TÔI CỦA TA

Thalès de Milet - nhà Triết học người Hy Lạp cổ đã từng nói: "Công việc khó khăn nhất là nhận biết chính mình". Bởi theo ông, những cái càng gần ta càng khó để nhìn thấy tận mắt, ví dụ như đôi chân mày hay cặp lông mi của chúng mình vậy - dù ở ngay trước mắt, nhưng muốn nhìn lại phải đi tìm một cái gương. Và bài học của tuần này, tụi mình được cô giáo dạy về một điều tương tự như thế - tồn tại trong mỗi chúng mình, nhưng thật khó để nhìn thấy rõ ràng - đó là CÁI TÔI, cái cốt cách cốt lõi của mỗi con người. 

Cái tôi thường được nhắc đến và gắn mác hơi "tiêu cực" trong các cuộc trò chuyện của chúng mình mỗi ngày, đó là cái tôi cao hay cái tôi quá lớn - nhưng đó chỉ là một trong số những tính cách của cái tôi thôi, tuỳ theo mỗi người mà cái tôi sẽ là "this" hay "that", là lớn hay vừa phải. Vậy nên bản chất của cái tôi không hề xấu đâu nhé! 

Để định nghĩa cho những thứ vô hình chắc là một trong những điều kho khó trên thế giới rồi. Trong sách, trên mạng cũng có rất nhiều nơi định nghĩa về cái tôi, cả nhà cứ tìm và đọc thêm nhe. Riêng em Bư xin phép chia sẻ cách hình dung và ghi nhớ về cái tôi của mình cho mọi người cùng biết. Và em quyết định chọn hình ảnh này:

Hãy tưởng tượng cái tôi của mỗi chúng ta (A) chính là một trong những ngôi sao, những hạt, những vệ tinh, những cái chấm, hay bất kỳ thứ gì bạn thích nghĩ mình là trong bức hình trên. Mỗi ngày, A luôn chuyển động, toả sáng theo một cách rất riêng trong vũ trụ chung này. A gặp những cái tôi khác (B, C, D,...), cùng va chạm, tương tác, giao tiếp rồi lại tiếp tục di chuyển trong hành trình của mình - nhưng vẫn thuộc vũ trụ to lớn. Vậy nên cách A tồn tại, ít nhiều cũng có liên quan đến B, C, D,... mà nó đã gặp, nhưng bản thân A vẫn biết bản thân nó chỉ là cái chấm nhỏ bé trong vũ trụ rộng lớn này, vẫn cần gặp thêm nhiều cái tôi khác, vẫn cần học hỏi và sống thật hoà hợp trong vũ trụ của nó.

Năm 2021, thế giới có hơn 7 tỷ 600 triệu người, tức là có bằng ấy cái tôi (của con người) đang tồn tại. Cái tôi chính là sự tự nhận thức của một con người về tư cách, giá trị cốt lõi, nhân phẩm hoặc giá trị của chính mình, nó sẽ phân biệt mình với thế giới bên ngoài và với các cá nhân khác (bên cạnh những thứ hữu hình như giao diện mặt mũi, vân tay, CCCD,...). Bởi vì mỗi con người là duy nhất, vậy nên cái tôi cũng thế. Vì cái tôi được hình thành ngay từ khi chúng ta sinh ra, nên nó cũng có những phần nguyên thuỷ chưa cần biết là đúng hay sai.

Và qua những tiếp xúc với môi trường bên ngoài, cái tôi dần học cách cư xử sao cho nó có thể kiểm soát hoặc triệt tiêu được những ham muốn vô thức mà nơi nó sinh sống không chấp nhận - để có thể sống hoà hợp với nơi ấy. Ví dụ: Một người hướng nội tuy không thích những người nói nhiều, ồn ào, hay quan tâm đến họ quá mức, nhưng khi làm việc trong một tập thể và phải tương tác, họ phải kiềm nén sự không thích và học cách thể hiện sự tôn trọng người kia (cho dù thực tế họ có muốn hay không) để có thể tiếp tục công việc của mình trong tập thể này. 

Cách một người đối xử với những gì diễn ra xung quanh mình sẽ là điểm mà người đối diện đánh giá về cái tôi của người ấy. Vậy nên về bản chất, kiểm soát được cái tôi cho phù hợp với môi trường mình sinh sống (gồm các chuẩn mực xã hội, những cá thể khác mà mình tiếp xúc,...) sẽ giúp bạn có một cái tôi hoàn chỉnh và tích cực. Sẽ không có cái tôi nào đúng hay sai, mà là cái tôi ấy phù hợp hay có vấn đề trong môi trường mà nó đang tồn tại. Biết và nhận diện được cái tôi rõ nét, bạn sẽ sống là chính mình. Để được là chính mình, bản thân ban sẽ cần hòa hợp với thế giới mà bạn đang sống, vì không ai tồn tại một mình.

Ở một số quốc gia, họ đề cao tính tập thể, một thành tích được công nhận là công đóng góp của một tập thể. Các quốc gia này có những chuẩn mực riêng về cách cho phép một người thể hiện cái tôi - nhưng điều này có thể vô tình làm lu mờ đi sự đặc sắc của họ. Một trong những ví dụ điển hình về cái tôi bị kiềm nén chính là mô hình giáo dục của nước ta. Lúc chúng mình còn đi học, những người bạn thuận tay trái được cho là không phù hợp, bạn ấy bị buộc phải viết bằng tay phải nhưng đôi khi không được giải thích vì sao bạn ấy phải thay đổi như thế. Ở một số quốc gia khác đề cao tính cá nhân, họ được yêu cầu thể hiện cá tính riêng một cách nổi bật. Điều này có lợi bởi ở Mỹ có thật nhiều những dự án sáng tạo, nó được hình thành dựa trên việc những cái tôi có quyền được nói, được thể hiện. Phần tinh tuý của hầu hết các dự án sáng tạo mang tính tập thể cũng là câu chuyện của một cái tôi đích thực, chứ không phải là của cả một đám đông. Vì ngay cả những dự án khó nhằn thế nào và cần nhiều người tham gia, câu chuyện đầu tiên vẫn là sự khởi xướng của một cá nhân kiệt xuất dẫn đầu. Nhưng điều này cũng góp phần khiến một người rất coi trọng việc được thể hiện bản thân, vô hình chung tạo nên những cái tôi có vấn đề - không hoà hợp được với tập thể.

Những cái tôi có vấn đề là những cá thể luôn xem mình là trung tâm của vũ trụ, luôn muốn thể hiện bản thân (cái tôi em bé sơ khai được sinh ra) mà quên đi việc cân bằng nó với những chuẩn mực của môi trường mình đang sinh sống (cái tôi trưởng thành). Có những người bảo vệ cái tôi rằng: "tôi không thể thay đổi điều này, điều kia bởi nó là chuẩn mực của bản thân mình." Bảo vệ tiêu chuẩn là tốt nhưng nếu mong muốn sống hoà hợp trong một môi trường, bản thân mình cần thay đổi cái tôi cho thích nghi. Frankl trong quyển sách Đi tìm lẽ sống đã viết về quãng thời gian sống kinh hoàng trong trại tập trung của mình: "Tôi đã từng tin rằng có một số điều mà tôi không thể làm, như ngủ mà thiếu cái này hoặc không thể sống cùng với cái kia cái nọ. Điều đáng nói là chúng tôi thực sự ngạc nhiên trước sức chịu đựng của chính mình." hay Dostoevski đã từng nói: "Con người là một sinh vật có thể thích nghi trước mọi hoàn cảnh." 

Vì ở những môi trường khác nhau sẽ chấp nhận những cái tôi khác nhau, vậy nên chúng ta sẽ cùng xem một số những ví dụ về cái tôi sẽ có vấn đề khi sinh sống với cá tính tương tự trong chuẩn mực của môi trường DCVN nhé

Cái tôi quá lớn, quá có vấn đề tại nơi bạn đang sinh sống, đang làm việc sẽ chính là rào cản để phát triển bản thân. Cái tôi quá lớn thường lộ diện trong những tình huống buộc ta phải học hỏi nhiều nhất. Ví dụ như khi nhận được một phản hồi hoặc góp ý không quá tích cực, ta sẽ cảm thấy khó chịu và bực dọc. Thay vì nuôi dưỡng cái tôi ngày càng to lớn bằng chính sự khó chịu ấy, sao ta không thử cởi mở, và thay đổi chúng cho phù hợp hơn? 

Mỗi người sẽ được là chính mình khi họ có cái tôi ung dung tự tại, chan hòa với những cái tôi khác mà họ gặp. Họ vẫn sẽ khẳng định bản thân thông qua cái tôi unique của mình, nhưng cũng sẵn sàng bước lùi lại để nhìn nhận xem người ta đang nhìn, đang đánh giá cái tôi đó như thế nào. Người có cái tôi điềm tĩnh sẽ có xu hướng tách rời nhận thức của mình để quan sát thật sâu sắc và khách quan về câu chuyện đang diễn ra. Họ đặt mình ở vị thế người ngoài cuộc để nhìn thấy cả mặt tích cực lẫn tiêu cực của một vấn đề. Thay vì nhìn mọi thứ đen tối, họ sẽ trở nên thực tế nhất có thể, và dần hoàn thiện mình cho phù hợp nhất. Đó mới là đỉnh cao của cái tôi, của sống là chính mình.

Lĩnh hội được những lý thuyết để hoàn thiện cái tôi như thế, nhưng thực tế mỗi người chúng ta cần phải nỗ lực nhiều hơn nữa để có thể sống hòa hợp với mọi người bằng chính cái tôi được hoàn thiện của mình. Những cái tôi em bé sẽ cần được tiếp xúc nhiều hơn nữa để trưởng thành hơn, và bản thân em Bư cũng như mỗi chúng ta cũng như thế. Chúc cho cả nhà mình sẽ cùng giúp đỡ nhau để cân bằng cái tôi của mình với cái tôi chung của tập thể này.